ZAPRASZAMY DO GALERII PRAC
Rzeźby sakralne autorstwa Pawła Brylińskiego zgromadzone w listopadzie 2014 roku na wystawie zorganizowanej przez Bibliotekę Publiczną im. Stefana Rowińskiego z okazji 200 rocznicy urodzin autora i aktualnie prezentowane na Portalu Biblioteki zostały odkryte i oeństwo Ewy i Michała Chmielewskich.
Krzyże i kapliczki przydrożne bardzo długo nie stanowiły szczególnego tematu badań. W XIX wieku wraz z odkryciem „ludowości” wiejskich źródeł kultury i poszukiwaniem polskiej tożsamości narodowej, głównym zainteresowaniem badaczy cieszyły się: folklor z bogactwem opowiadanych tekstów bajek, legend, przysłów i pieśni oraz budownictwo, snycerka i sztuka obrzędowa. Spisywane materiały stały się inspiracją dla całego pokolenia artystów epoki Romantyzmu i Młodej Polski. W malarstwie pojawiały się niekiedy krajobrazy
z malowniczymi „Bożymi Mękami”, tajemniczym rozdrożem chronionym przez wysoki krzyż oraz postacie Chrystusa Frasobliwego w kapliczkach przydrożnych.
W Wielkopolsce zjawisko przydrożnej rzeźby kultowej dostrzeżono na łamach „Przyjaciela Ludu” wydanego w Lesznie w 1839 roku. W artykule zwrócono uwagę na rzeźby Walentego z Grabonoga - twórcy kilku przydrożnych kapliczek w okolicach Gostynia. Również Oskar Kolberg o nim wspomina a w opisie kraju w tomie I Wielkiego Księstwa Poznańskiego krótko charakteryzuje cechy wielkopolskich krzyży przydrożnych jako często przedstawień wielofiguratywnych.
Na początku wieku XX Zofia Szembekówna z Siemianic k. Kępna wraz ze swoja starszą siostrą Jadwigą zebrała szereg informacji o krzyżach i rzeźbach przydrożnych okolic Ostrowa Wielkopolskiego. Wykonała ona kilka fotografii oraz opisów słupów i krzyży Pawła Brylińskiego choć w opublikowanym materiale pt. Dalsze przyczynki do etnografii Wielkopolski („Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne” 1912, t. 12) nie podawała jego nazwiska.
Prawdopodobnie kilka rzeźb Pawła Brylińskiego znalazło się w kolekcji Heleny i Wiesławy Cichowicz w ich Zbiorach Ludoznawczych otwartych dla zwiedzających w 1911 roku w ramach Muzeum Mielżyńskich w Poznaniu.
W okresie międzywojennym kolekcja Pań Cichowicz udostępniona była w formie odrębnego Działu Ludoznawczego w Muzeum Wielkopolskim.
W zbiorach tych przeważały stroje ludowe z różnych regionów Wielkopolski choć w jednej z gablot zobaczyć można było krucyfiks Pawła Brylińskiego. Koszmar II Wojny Światowej zniszczył niemalże całość zbiorów. Ocalałe cudem zaledwie kilka obiektów znalazło swe miejsce w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Poznaniu. Prywatne zbiory Wiesławy Cichowicz na podstawie testamentu zostały przekazane dla Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu początkując otwarcie w 1980 r. Działu Sztuki Ludowej w tym Muzeum. Tu też znalazł swoje miejsce eksponowany przed wojną krucyfiks
z Bukownicy k. Ostrzeszowa. Dzięki zainteresowaniom ks. Kanonika Stefana Tomaszkiewicza – ówczesnego Dyrektora Muzeum, bardzo rozbudowano zbiory rzeźby z wielkopolskich kaplic przydrożnych. W kolekcji tej znalazły się także wybitne dzieła Pawła Brylińskiego – m. innymi Matka Boska Bolesna z Bukownicy, św. Jan Chrzciciel z Mikstatu, św. Florian z Ołoboku.
Bez wątpienia inicjatorem najważniejszych badań nad spuścizną Pawła Brylińskiego był Stanisław Błaszczyk, który jako pierwszy, już w latach 30 tych XX wieku, zwrócił uwagę na wyjątkowość koncepcji ikonograficznej krzyży rejestrowanych w południowej Wielkopolsce. Uznał je za dzieło jednego artysty - Pawła Brylińskiego z Masanowa. Zebrał też zapamiętane jeszcze w terenie opowieści o samym artyście oraz wyniki swoich prac porównawczych opublikował w dwóch artykułach: „Boże Męki nad Baryczą i Ołobokiem” zamieszczonym w Kurierze Literacko - Naukowym w 1935 r oraz „Wielkopolscy świątkarze” w numerze 7 Prosto z mostu z 1937 roku.
Po wojnie Stanisław Błaszczyk podjął się kierowania Muzeum Etnograficznym w Poznaniu, które z czasem włączone zostało do Muzeum Narodowego jako Oddział. Od samego początku rekonstruowania kolekcji zbiorów etnograficznych, prawie w całości zniszczonych w trakcie wojny, głównym punktem tworzonej kolekcji sztuki ludowej stała się rzeźba kultowa. Tu ogromna wiedza i doświadczenia Stanisława Błaszczyka zaowocowały zebraniem pokaźnej i reprezentatywnej dla Wielkopolski kolekcji rzeźb znanych dawnych artystów ludowych: Franciszka Nowaka, Pawła Brylińskiego, Walentego z Grabonoga, Józefa Glogera, Andrzeja Majchrzaka z Karchowa, i innych.
Intensywne badania terenowe prowadzone w latach 50, 60 oraz w niewielkim stopniu w latach 70 XX wieku pozwoliły wykupić lub otrzymać jako dar 20 rzeźb oraz kilka fragmentów zniszczonych krzyży. Ponad to badania terenowe dały opisy ponad 50 rzeźb Pawła Brylińskiego, które zostały zanotowane w 28 miejscowościach okolic Ostrowa Wielkopolskiego, Kępna, Ostrzeszowa, Wieruszowa i Pleszewa.
Najcenniejszymi w kolekcji Muzeum Etnograficznego w Poznaniu są: najstarszy znany słup Brylińskiego z Chrystusem Frasobliwym z Ołoboku z 1840 r., zespół 9 rzeźb z krzyża przydrożnego z Masanowa, w tym rzeźby: pelikana, św. patronów Antoniego i Franciszka i wielokrotnie publikowana w wielu wydawnictwach scena Adama i Ewy pod rajską jabłonią. Do kompletu z Masanowa należy też figura św. Anny Smotrzeć z doskonale zachowaną autentyczną polichromią . W zbiorach Muzeum w Poznaniu znajdują się także rzeźby z krzyża przydrożnego w Tarchałach Wielkich z monumentalną sylwetką Chrystusa Ukrzyżowanego oraz figurą Matki Boskiej Bolesnej.
Ostatnim pozyskanym do zbiorów obiektem Pawła Brylińskiego jest rzeźba św. Franciszka z kapliczki przydrożnej w Pieruszycach k. Pleszewa. Tą znakomitą rzeźbę potwierdzającą kunszt rzeźbiarski Brylińskiego otrzymano kilka lat temu w zamian za wykonanie wiernej kopii, którą uroczyście poświęcono w jej naturalnej przestrzeni ceglanej kapliczki w Pieruszycach.
Także w zbiorach Wielkopolskiego Parku Etnograficznego Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy znajduje się bardzo skromna liczebnie, ale tematycznie reprezentatywna kolekcja rzeźb autorstwa Pawła Brylińskiego. Muzealną kolekcję tworzą zaledwie cztery rzeźby, jednak oddają one w pełni zakres twórczości Brylińskiego i sposób przedstawiania postaci. Są to:
- Anioł z kielichem, pochodzący z krzyża, na którym umieszczony był tuż pod poprzeczką tak, aby zbierać do kielicha krew spływającą z przebitego boku Chrystusa;
- Chrystus Frasobliwy, pochodzący z kapliczki słupowej
- Jan Nepomucen, rzeźba pochodząca z murowanej kapliczki stojącej niegdyś nad rzeką;
- Chrystus Ukrzyżowany, niewielka pasyjka z krzyża zdobiącego zapewne dawne wnętrze domu chłopskiego.
W dwieście lat od urodzenia Mistrza z Masanowa jego twórczość fascynuje znawców i zachwyca tych, którzy znają jego rzeźby stojące jeszcze w wielkopolskim krajobrazie. Ciągle odnajdywane są nieznane dotąd dzieła Brylińskiego, który tak hojnie obdarzył nimi południowe powiaty Wielkopolski. Z czasem, być może i one trafią do kolekcji Muzeów a wykonana wierna ich kopia nadal będzie patronować okolicy.
Witold Przewoźny